Do Szczecina Stanisław Lagun przybył 8 maja 1945 roku. Miał za sobą rzadki przypadek doświadczenia niewoli zarówno w sowieckim łagrze jak i niemieckim obozie pracy. Pochodził z Wilna. W październiku 1939 roku został aresztowany przez NKWD i wywieziony w okolice Irkucka. Pracował przy rąbaniu tajgi w temperaturze -40 stopni. Spośród trzech tysięcy wilniuków, z którymi przyjechał pociągiem do syberyjskiej głuszy, rok potem żyło tylko już 74. Reszta nie wytrzymała trudów rąbania drzew w tajdze. Pan Stanisław chciał żyć, nie chciał być 75 ofiarą zesłania i uciekł. Przebrany za pomocnika maszynisty dotarł pociągami w pobliże linii frontu wojny sowiecko-niemieckiej, przebił się przez front i wrócił na Wileńszczyznę. Już samo to byłoby wielkim osiągnięciem, ale gdy przebił się przez front i wrócił na rodzinne ziemie, Niemcy aresztowali go i wywieźli na roboty do Niemiec do fabryki włókienniczej Karla Henssla w Hessich Lichtenau. Gdy w końcu kwietnia 1945 roku Hesję wyzwolili Amerykanie, ruszył na wschód, z powrotem do ojczyzny jak wielu Polaków, którzy byli na robotach w Niemczech.
Trafił do Szczecina i zaciągnął się do polskiej Straży Pożarnej, jako telefonista. Połączeń telefonicznych wtedy za dużo nie wykonywano, wszyscy byli za to potrzebni w remizie do najbardziej drastycznego ale i najbardziej potrzebnego zadania strażaków - grzebania trupów. Było to o tyle istotne, że miasto było cały czas na granicy epidemii. Stanisław Lagun pomagał przy wrzucaniu zwłok do lejów po bombach. Trupy posypywano wapnem i szybko zakopywano.
Dla młodej kobiety, którą bez ran postrzałowych znalazł martwą, na ulicy z nieżywym dzieckiem przytulonym do piersi, wykopał osobisty grób na skraju drogi. Tylko on wiedział, gdzie to jest i tylko on pierwszego listopada, co roku stawiał tam znicz pamięci.
Do końca życia wspominał liczne ówczesne ludzkie tragedie - np w toalecie publicznej niedaleko Bramy Portowej, znalazł pewnego dnia dziewczynę przebitą bagnetem, przepięknej urody, która była zapewne ofiarą sowieckiego sołdata.
Te tuż powojenne ofiary tyfusu, głodu, podpaleń i gwałtów grzebano w specjalnym zakątku Cmentarza Centralnego. Spośród setek pogrzebanych tam Polaków, Niemców a niekiedy i Rosjan, bo i oni ginęli w gruzach Szczecina, Stanisław Lagun ustalił nazwiska zaledwie 182 osób. Mijały lata ale pamięć o tych bezimiennych ofiarach, pierwszych tygodni po wyzwoleniu Szczecina gdzieś głęboko tkwiła w jego świadomości.
W połowie lat 90-tych Stanisław Lagun doprowadził do powstania specjalnego pomnika z tablicą, z tymi 182 nazwiskami w kwaterze pionierów na Cmentarzu Centralnym. Jak mówił przy odsłanianiu i święceniu pomnika 9 maja 1995 metropolita szczeciński Bp Marian Przykucki:
„zginęli aby w fundamentach miasta był zaczyn ofiary. Jesteśmy zobowiązani do spłacenia długu ofiary wobec tych, którzy złożyli swe życie w ofierze”.
Każdego pierwszego listopada wielu szczecinian pali świeczki właśnie pod tym pomnikiem.

al. Wojska Polskiego w pierwszych dniach po wejściu armii sowieckiej do Szczecina

W tym cyklu wspominałem już o Anieli Łabędziowej, szczeciniance, która mieszkała już przed wojną w Szczecinie, która jako pierwsza przywitała Piotra Zarembę w mieście nad Odrą. Ale takich ludzi jak ona było więcej.

Piotr Zaremba po objęciu urzędu 30 kwietnia 1945 r. ogłosił bardzo znamienną odezwę:

„Polacy, w ciężkiej pracy nad przywróceniem polskości, potrzebna jest pomoc każdego, chwilowo lub stale przebywającego w Szczecinie. Oczekuję od każdego z Was współpracy. Otwarta jest dla każdego droga do milicji obywatelskiej, straży pożarnej, urzędów i zakładów.”

Na ten apel zgłaszali się szczecinianie, którzy mieszkali już przed wojną w mieście. I tak kancelarią zarządu miasta zajął się Alfons Moczyński, który jako były obywatel Rzeszy doskonale poruszał się w niemieckiej dokumentacji miejskiej. Moczyński ukrywał się przed Gestapo w mieszkaniu jednej ze szczecińskich Polek przez ostatnie miesiące wojny i wyszedł z kryjówki dopiero wtedy, kiedy do miasta wkroczyli Sowieci.

Inny Polak, urodzony w Szczecinie, Jan Majętny, zgłosił się do Zaremby w mundurze tramwajarza. W pierwszych dwóch tygodniach funkcjonowania polskiej władzy wydatnie pomógł inżynierowi Henrykowi Sypniewskiemu, który w maju 1945 r. objął funkcję członka zarządu miejskiego odpowiedzialnego za odbudowę infrastruktury. Majętny towarzyszył Sypniewskiemu w pierwszych rekonesansach po zajezdniach autobusowych i tramwajowych. To on uruchomił zrujnowaną stację pomp wodociągowych na Pomorzanach, oraz rozpoczął odgruzowywanie Dworca Głównego.

Ogromne zasługi, dla działania administracji Urzędu Miejskiego miała para: Maria i Marian Przyborowiczowie, którzy od maja 1940 roku przebywali w Szczecinie, na robotach przymusowych. Jak wspominał Zaremba, kilkunastu Polaków zamieszkałych od dawna w Szczecinie wylegitymowało się nawet legitymacjami Związku Polaków w Niemczech z lat 1938-39. Te legitymacje ukrywano w czasie wojny i wyciągano, posłużyły w maju 1945 roku do wydawania pierwszych zaświadczeń o obywatelstwie polskim.

Szczecin doskonale znał też porucznik Witold Duniłowicz, delegat Państwowego Urzędu Repatriacyjnego. Ujęty przez Niemców w czasie ucieczki z Oflagu w Dobiegniewie został skazany na pracę przymusową w obozie w Szczecinie, przeżył naloty alianckie i wreszcie uciekł z montowni torped nad jeziorem Miedwie. Przedarł się przez front i już jako organizator akcji osiedleńczej wrócił do Szczecina.

I wreszcie kolejna postać. Polski przedwojenny organista katolickiego kościoła pw. Św. Jana Chrzciciela, Pan Podaszewski i kilku jego przyjaciół Polaków, którzy rozpoczęli sprzątanie swojej świątyni.

Zaczynało odżywać zwykłe życie.

Uroczystość Polonii w Szczecinie

To on był pierwszym polskim kapłanem, który przybył do płonącego jeszcze Szczecina i to on w trakcie pierwszego powojennego nabożeństwa 6 maja oddał Szczecin, pod opiekę Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej. Pamiątką po tym akcie oddania, jest do dziś szczecińska ulica - Królowej Korony Polskiej, przy której znajduje się kościół pod tym samym wezwaniem.
Był księdzem zgromadzenia Chrystusowców na zagranicę, które Prymas Polski August Hlond powołał w 1932 roku. 30 kwietnia 1945 roku wojskowy adiutant pomocnika rządu na Pomorze Zachodnie, kapitan Witold Jaśkiewicz przybywa do rezydencji biskupa pomocniczego diecezji poznańskiej Wincentego Dymka, który jednocześnie zastępował nieobecnego jeszcze wówczas w Polsce prymasa Hlonda. Oficer poprosił o wysłanie kapłana dla Polaków, którzy napływają do Szczecina. Wybór hierarchy pada na 36-letniego wówczas księdza Floriana Berlika.

"Jesteście do posługi dla emigracji, nie wiadomo czy Szczecin będzie Polski, Ci ludzie są tam na emigracji, to wyście tam powinni pojechać" - miał powiedzieć księdzu wówczas, biskup Dymek.

3 maja 1945 roku po mszy polowej na poznańskim Placu Wolności, ksiądz Berlik wsiada do jednej z 17 ciężarówek z pionierami, do wolnego dopiero od hitlerowców, od tygodnia Szczecina.

Do miasta kolumna dociera 4 maja. Chrystusowcy odnajdują przedwojenny katolicki kościół świętego Jana Chrzciciela - jedyny katolicki dom boży w centrum miasta. Świątynia jest bez dachu, całkowicie zrujnowana. Na szczęście przetrwała plebania na podwórku z kompletnym wyposażeniem mszalnym. Rosyjscy wojskowi stacjonujący na plebanii zgodzili się na odprawienie mszy.
W tym nieistniejącym dziś budynku, w niedzielę 6 maja ksiądz Berlik odprawia pierwszą mszę po polsku. Uczestniczą w niej tłumnie wszyscy Polacy osiedleni w mieście. Nie było wtedy żadnych zawiadomień, informacja o mszy dotarła do wiernych pocztą pantoflową.

Decyzją prezydenta Zaremby kapłan zostaje członkiem zarządu miasta do spraw kościelnych. Święci budynek poczty, którą uruchamiają pocztowcy i wyznacza tereny dla grobów Polaków na Cmentarzu Centralnym. Te pierwsze groby są smutną koniecznością, bo już swoje żniwo zbiera tyfus, ale i wypadki skrytobójczych ataków na Polaków. Niestety są też ofiary w postaci ludzi, których zastrzelili pijani Rosjanie.
Ksiądz Berlin pisze do biskupa Dymka z prośbą o przysłanie nowych polskich księży, bo szybko okazuje się, że nie daje już rady z licznymi obowiązkami, a ponadto ma swoje obowiązki w Poznaniu. Zakładał, że wyjeżdża na parę dni a okazało się, że spada na niego mnóstwo obowiązków.
16 maja próbuje przybyć do Szczecina trzech kolejnych polskich duchownych z Poznania, ksiądz Tadeusz Długopolski, ks. Edmund Gagajko oraz zakonnik Michał Wycisk. Zostają zatrzymani na rosyjskim posterunku na rogatkach miasta, gdyż Sowieci zarządzają wycofanie instytucji polskich ze Szczecina.

17 maja przed ewakuacją grupy Polaków, ksiądz Berlik odprawia pożegnalne nabożeństwo i raz jeszcze oddaje Szczecin w opiekę Matce Bożej Królowej Polski. Po powrocie miasta do Polski, ksiądz Berlik zostaje oddelegowany przez prymasa Hlonda na objazd Pomorza Zachodniego, aby zbadać potrzeby duszpasterskie na nowych ziemiach. Szczeciński epizod sprawił, że stał się w Zgromadzeniu Chrystusowców żywą legendą. Gdy zmarł w 1983 roku jego pogrzeb zgromadził dziesiątki księży, ale i też pierwszych szczecińskich pionierów, którzy pamiętali jego dramatyczny szczeciński epizod z maja 1945 roku.

Kościół pw. Św. Jan Chrzciciela po wojnie

Był barwną postacią pierwszych miesięcy polskiego Szczecina. To on założył pierwszy w Szczecinie antykwariat. Józef Kijowski urodził się w 1901 roku w Milczy koło Sanoka. Tam też ukończył gimnazjum. Ojciec był drobnym rolnikiem, a zarazem pisarzem gminnym. W połowie lat dwudziestych jego rodzina przeniosła się do Poznania, gdzie prowadził sklepik, ale prawdziwą pasją pana Józefa były książki. Ta namiętność bibliofilska sprawiła, że zgromadził dużą bibliotekę. Wszystko to przerwała wojna. Spędził ją, pracując u niemieckiego bauera i dorabiając sobie jako stolarz. Bezpośrednio jak tylko skończyła się wojna, pojawił się w Poznaniu i tam podążając przez Piłę, z podręcznym bagażem, składającym się z worka polskich książek ruszył do Szczecina. Pojawił się na zgliszczach miast w towarzystwie kilku klasyków polskiej literatury i z bezcenną dlań książką Józefa Kisielewskiego „Ziemia gromadzi prochy”, o słowiańskich śladach na Pomorzu Zachodnim. A teraz zacytujmy jego wspomnienia z dnia przybycia do metropolii nad Odrą:

„Słońce już dawno zaszło jedynie na horyzoncie zachodnim, szeroką smugą świeciły zorze, po przeciwnej stronie Szczecina coraz wyraźniej pod pułapem ciężkiej chmury dymu z pożarów, odbijała się łuna. Życie miasta zawarło się w pozamykanych mieszkaniach. Zalegała uroczysta cisza, którą od czasu do czasu mącił łoskot walących się stropów."

Jak pisał jego przyjaciel, Mariusz Czarnecki - pan Józef rozpoczął pracę w miejskim urzędzie propagandy, był przez nawet kilka dni jego kierownikiem. W tamtych czasach pojęcie kierownik, które potem brzmiało humorystycznie, oznaczało raczej najczarniejszą harówkę, a nie apanaże. Znajomi, którzy dobrze znali Józefa Kijowskiego z tamtego czasu , opowiadali o nieopanowanej gorączce, z jaką lustrował opustoszałe kamienice i plądrowane przez szabrowników domy w poszukiwaniu książek. Sam siebie nazywał szabrownikiem, tyle że w owym książkowym asortymencie szabrownictwa, tu konkurentów nie znajdował. Wiedziony osobliwą różdżką swoich zainteresowań, penetrował domowe biblioteki, antykwariaty, zbiory prywatne, wynajdował właściwie dzieła, wiele z nich ocalił od zniszczenia lub pożaru. Szczególnie wyczulony był na książki o tematyce Pomorza. Wiele z tych znalezisk uratował, zabezpieczył przed zniszczeniem.

Dla swoich przyjaciół był symbolem niezniszczalności, dobroczynnego, działania ludzkiego, pośród pożogi, gdzie wszystko zaprzecza powołaniu człowieka do tworzenia. Był symbolem wiecznego odrodzenia, bo książka jest symbolem, znakiem i syntezą życia. I właśnie z tym posłannictwem Józef Kijowski ratował książki w płonącym jeszcze Szczecinie.

Zablokowanie pracy portu w Szczecinie po zajęciu miasta przez Rosjan, było w planach nazistów bardzo ważnym zadaniem. W jednym z poprzednich odcinków tej opowieści o 1945 roku wspominaliśmy, że już 1 maja, czyli po wyjściu Niemców z miasta, niemieccy dywersanci podpalili w piwnicach gmachu dawnej Rejencji szczecińskiej, składowane tam dokumenty planów portu szczecińskiego. Z wspomnień, wiadomo, że w porcie działały dywersyjne grupy nurków, które wysadzały najbardziej strategiczne obiekty. O tym epizodzie wiemy jeszcze mniej niż o grupach dywersantów - podpalaczy. Port od razu po zdobyciu miasta przejęła Armia Czerwona i polskie władze nie były tam wpuszczane, ale Piotr Zaremba, powołując się na informacje od wojennego komendanta miasta, pułkownika Aleksandra Fiedotowa pisze w swoich wspomnieniach:

Tyle Zaremba. Kim byli nurkowie? Historyk Jan Sinius wskazuje, że mogliby to być członkowie grupy porucznika Alfreda Kellera, tak zwana „Einsatzgruppe Keller” wyspecjalizowana w wysadzaniu mostów. W marcu i kwietniu 1945 roku grupa ta operowała nad Odrą w rejonie Dziwnowa, Wolina i miasta Schwedt. Pod samym Szczecinem udało im się wysadzić dwa mosty pontonowe. O tym, co się stało z dywersantami po wpadnięciu w ręce Rosjan, nic nie wiemy, ale zazwyczaj rozstrzeliwano ich po przesłuchaniach.

Płetwonurkowie dywersanci od porucznika Kellera w trakcie ćwiczeń na poligonie koło Szczecina

Był jeszcze jeden dywersyjny czynnik pozostawiony przez Niemców. Do Urzędu Miejskiego w Szczecinie przywieziono na początku maja 1945 roku parę skrzyń z niemiecką czekoladą, znalezionych w porzuconym niemieckim wagonie na dworcu w Pile. Czekolada była wtedy niesłychanym rarytasem i nic dziwnego, że tabliczki z czekoladą szybko znalazły amatorów. Zaczęły się kłopoty. Okazało się, że była to specjalna czekolada produkowana dla pilotów Luftwaffe, naszpikowana środkami przeciwko senności, choć na opakowaniu nic o tym nie było. Taką czekoladę faszerowano specyfikiem o nazwie „Pervitin” , który przypominał działaniem metaamfetaminę.

Jak wspominał Piotr Zaremba przez kolejne dni, wielu jego podwładnych słaniało się ze zmęczenia po korytarzach urzędu na Wałach Chrobrego, bo nie mogli zasnąć przez kolejne noce. Czekoladka z „amfą” nie wyszła im na zdrowie.

Fiolka Pervitinu. Cudowny środek na utrzymywanie żołnierzy Luftwaffe i załóg niemieckich czołgów w "przedłużonej gotowości bojowej"

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego czyli komunistyczny pseudorząd powstały pod kuratelą Stalina, od początku swego istnienia w Chełmie a potem Lublinie, w lipcu 1944 roku bardzo dbał o wszelkie atrybuty legalności. To dlatego już we wrześniu tego roku lubelska Dyrekcja Okręgowa Poczty i Telegrafów z błogosławieństwem Bolesława Bieruta, zamówiła druk nowych znaczków w moskiewskiej drukarni skarbowej. Sowietom też zależało na nadaniu PKWN-owi atrybutów legalnej władzy, więc zamówienie z Lublina
mimo wojennych warunków wykonano w Moskwie szybko i sprawnie. Jak to wtedy mawiano: „sprawa była najwyższej rangi państwowej”. Pierwsze znaczki przedstawiały piastowskiego orła z czapek żołnierze Armii kościuszkowskiej. Zwany on był złośliwie przez polskich patriotów w Lublinie „wroną”, ale od początku 1945 roku wydawano już kolejne serie znaczków. Uczczono między innymi rocznicę Powstania Styczniowego, a potem wybuchu Powstania Kościuszkowskiego i wreszcie wyzwolenie dziesięciu polskich miast.
Na kwiecień 1945 roku zaplanowano specjalną serię znaczków, nawiązujących do Święta Morza, które to święto było obchodzone wówczas 20 lutego, na pamiątkę wydarzeń z 1920 roku, kiedy to generał Józef Haller rzucił pierścień do Bałtyku w ramach zaślubin z morzem. I oto właśnie Liga Morska, zasłużona instytucja lansująca polska politykę morską, którą wskrzeszono w Lublinie w 1944 roku, miała otrzymać część zysków z emisji tego znaczka.
Co może dziwić w tym znaczku? Dwie rzeczy.
Po pierwsze władze PKWN miały wówczas, co prawda podpisany ze Stalinem traktat, który zapowiadał, że Polska uzyska Szczecin, ale oficjalnie w propagandzie PKWN o tym milczano. Jeśli mówiono o przyszłych granicach, to bardziej o linii Odry, bez jednoznacznego deklarowania, że gród Gryfa będzie polski. Po drugie, gdy znaczek trafiał do obiegu w Polsce, nad Szczecinem powiewała jeszcze flaga ze swastyką i nie było wiadomo dokładnie, jak długo będzie trwało zdobywanie miasta.

Miasto ogłoszono twierdzą i Niemcy mieli bronić go do upadłego jak Wrocław. Poszło akurat szczęśliwie, Armia Czerwona zdobyła już 26 kwietnia metropolię nad Odrą, ale i tak jeszcze potem przez dwa miesiące trwały targi wokół przekazania metropolii nad Odrą Polsce.
Znaczek był wyrazem wiary, że państwo polskie obejmie ujście Odry. Jest on dzisiaj stosunkowo rzadki. Wśród szczecińskich filatelistów darzony jest wyjątkowym
sentymentem i nic dziwnego, bo była to w kwestii przyszłych losów Szczecina i jego
przynależności do Polski – był on całkiem szczęśliwą wróżbą.

Zdjęcie listonoszy z 1947 r. wykonane w Sianowie na Pomorzu Zachodnim

Ten motyw powtarza się we wszystkich wspomnieniach z pierwszych trzech tygodni po odbiciu Szczecina spod władzy Niemców. Plaga pożarów i podpaleń. Hitlerowcy wycofując się z miasta, pozostawili grupy dywersyjne złożone z najbardziej fanatycznych SS-manów i członków Hitlerjugend. Dywersanci spod znaku swastyki mieli przygotowane kryjówki w gruzach Szczecina i okolicznych lasach. Przebrani w cywilne ubrania, działali w nocy, inicjując pożary w różnych punktach miasta. Ich zwalczaniem zajmowały się sowieckie patrole, złapanych dywersantów często rozstrzeliwano na miejscu lub wysyłano z innymi niemieckimi jeńcami na Sybir. Zatrzymywania podejrzanych grup niemieckich cywili, dokonywała też polska milicja, ale byli to w większości ochotnicy, którzy nie mieli jeszcze wojskowego, czy milicyjnego doświadczenia. Do dzisiaj cała ta sprawa nie jest odpowiednio zbadana. Mało kto wtedy prowadził dokumentacje incydentów z udziałem niemieckich dywersantów.

Ulica Staromłyńska tuż po zajęciu miasta przez Rosjan. W takich gruzach ukrywały się grupy nazistowskich podpalaczy.

Nieco światła na te wydarzenia rzuciłaby dokumentacja sowieckiej NKWD ale ta spoczywa w pilnie strzeżonych archiwach w Moskwie. Ale nieco śladów po tamtych atakach pogrobowców III Rzeszy pozostało we wspomnieniach Polaków z tamtych dni. Były to dni wytężonej służby dla pierwszych polskich strażaków, którzy objęli remizę przy ulicy Grodzkiej. Do gaszenia pożarów skierowano wtedy wielu Polaków, którzy zgłaszali się do władz miasta, gotowi do ochotniczej służby. W raporcie polskich władz miejskich dla urzędu Pełnomocnika Rządu w Pile z 1 maja 1945 czytamy:

„Proszę o niezwłoczne zarządzenie przysłania obsad straży pożarnej z Poznania i innych miast do Szczecina. Dziś było 21 pożarów, z czego 17 dywersyjnych, według oświadczenia komendanta miasta. W tej chwili gasimy podpalony gmach Urzędu wojewódzkiego (skrzydło północne). Pożar wybuchł w piwnicy – wyraźne podpalenie przez dywersję, mimo posterunków”.

Wspomniany w raporcie pożar zniszczył bezcenną dokumentację i plany portu szczecińskiego. Utrudniło to potem odbudowę urządzeń portowych.

Piotr Zaremba pisząc o wydarzeniach w dniu 4 maja 1945 roku wspominał:

Ostatnią wielką akcją wzniecenia pożaru, którą przypisywano niemieckim dywersantom był pożar tak zwanego „Czerwonego ratusza” przy Placu Tobruckim. Według innej wersji gmach podpalił, strzegący go niemiecki strażnik, który w ataku szału wymordował własną rodzinę i podpalił gmach za pomocą kanistrów z benzyną. Tak czy inaczej budynek spłonął w całości, pełen bezcennej wtedy powierzchni biurowej. Przy okazji spłonęło też bardzo wiele dokumentacji miejskiej. Budynek odbudowano dopiero w 1959 roku. Od połowy maja liczba podpaleń o typowo dywersyjnym charakterze spada, ale pojawia się za to nowy problem - to pożary wzniecane przez pijanych żołnierzy sowieckich, lub podpalenia mające zamaskować działalność polskich szabrowników.

Ruiny Czerwonego ratusza przy Placu Tobruckim pozostałe po podpaleniu gmachu w pierwszych dniach maja 1945.

Sala plenarna gmachu Rejencji szczecińskiej z konnym portretem cesarza Fryderyka III w czasach niemieckiego panowania

Tak sala plenarna UW wygląda dziś

Wstyd przyznać, ale porucznik Franciszek Jamroży, pierwszy zastępca Piotra Zaremby, w kwietniu 1945 roku, tuż po objęciu miasta, został uczczony na mapie Szczecina dopiero we wrześniu tego roku. Jego imieniem nazwano skwer na rogu ulic: Bolesława Prusa i Jana Kochanowskiego. Można powiedzieć, że lepiej późno niż wcale, bo 30 kwietnia, gdy polska ekipa objęła gmach, to on wciągnął pierwszą polską flagę nad Szczecinem.

Piotr Zaremba wspominał, 30 kwietnia 1945 r. że po objęciu gmachu dawnej rejencji szczecińskiej na obecnych Wałach Chrobrego wraz z Jamrożym, natychmiast zaczęli szukać wejścia na wieżę budynku późniejszego urzędu wojewódzkiego.

„Torując sobie drogę, wśród zwałów leżącej na schodach broni, doszliśmy szerokimi na najwyższe piętro, skąd węższe drewniane drzwi prowadziły przez strych do platformy na ściętej wieżyczce, górującej nad stromym wysokim dachem”.

Jak wspominał Zaremba, widok z tarasu wieży „zapierał dech”. Widać było taflę Jeziora Dąbie, doskonale było widać zgliszcza portu, zwalone dźwigi portowe, zniszczone nabrzeża, sterczące z wody szczyty zatopionych statków. Jak notował Zaremba:

„Od zachodu ponad szczytami drzew, widniały spalone, zakręcone, ruiny Śródmieścia, dął silny wiatr. Niełatwo przyszło nam umocować naszą ogromną biało-czerwoną flagę i wciągnąć ją na wysoki maszt, spuściwszy uprzednio biały obrus, który jako biała flaga kapitulacyjna zawisł z wieży. Jeszcze chwile patrzyliśmy w łopocącą chorągiew i w ogrom zniszczeń”.

Kim był zastępca Zaremby, który razem z nim wciągał biało-czerwoną flagę na Wałach Chrobrego? Porucznik Franciszek Jamroży został wzięty do niewoli we wrześniu 1939 roku. W marcu 1945 roku został wyzwolony z obozu jenieckiego, w czasie wypychania Niemców z Pomorza zachodniego. Szybko zgłosił się do grupy technicznej, która miała objąć Lębork a potem dołączył do grupy Zaremby, która wyruszyła do Szczecina. Przez najbliższe trzy miesiące będzie najbliższym współpracownikiem Zaremby, odpowiedzialnym jako były wojskowy za utworzenie pierwszej polskiej milicji w mieście.
Dla udokumentowania aktu wciągnięcia polskiej flagi nad Szczecinem Zaremba i Jamroży sporządzili specjalny akt. Nie było jeszcze papierów firmowych. Orła bez korony wyrysowano ręcznie a nagłówek urzędowy odbito za pomocą zabawki - dziecięcego zestawu liter, które jeden z członków polskiej ekipy przywiózł z Poznania. No cóż, takie to były czasy, tak trzeba było sobie radzić. Jak wspominał Zaremba „nie mieliśmy jeszcze ani pieczęci, ani innego emblematu władzy, wystarczyło tylko to, że już byliśmy w Szczecinie”.

Po uroczystym akcie wciągnięcia flagi odbyła się krótka odprawa polskiej ekipy. Po niej pierwsi polscy milicjanci wraz z porucznikiem Jamrożym przystąpili do zajmowania kolejnego gmachu na Wałach Chrobrego. Był to gmach późniejszej Wyższej Szkoły Morskiej, która dzisiaj nosi nazwę Politechniki Morskiej.

Przełom kwietnia i maja 1945 roku. Rosjanie, owszem, nie przeszkadzają Piotrowi Zarembie objąć miasta, ale wynajdują sobie niemieckich burmistrzów i jak się okazuje, ich władza będzie trwała jeszcze całkiem długo.

W jednym z poprzednich odcinków naszej sagi o Szczecinie w 1945 roku, opowiedzieliśmy o tym jak niemiecki komunista Erich Wiesner, zorganizował bramę triumfalną ku czci Armii Czerwonej. Ci, którzy wpadli na ten wspaniały dowód sympatii byli zdziwieni i całkiem serdecznie wyściskali Wiesnera. Ale idący za żołnierzami specjaliści z NKWD, nie byli już tacy ufni. Wiesner trafił do obozu filtrującego NKWD, gdzie w trakcie skrupulatnych przesłuchań był badany, czy tak naprawdę jest ukrywającym się działaczem KPD, a może hitlerowskim prowokatorem. Gdy Wiesnera maglowali śledczy, inny komunista niemiecki ze Szczecina, Ernst Rauch, został obwołany przez Rosjan pierwszym powojennym burmistrzem.

Ernst Rauch

Początkowo polem jego działania było tylko Pogodno, potem, gdy ten rejon Szczecina przeznaczono na dzielnicę dla oficerów i żołnierzy rosyjskich, Niemców postanowiono osiedlić i zgrupować na terenie Niebuszewa. Rauch musiał czymś podpaść sowietom, bo już po dwóch tygodniach, 5. maja został zastąpiony Erichem Spieglem, tym razem z partii socjaldemokratycznej. Rosjanie preferowali komunistów, ale byli też pragmatykami, więc jeśli znaleźli kogoś lepszego, to i nie wadziła im etykietka SPD.

Spiegel, rodem z Goleniowa trafił w 1944 r. do sowieckiej niewoli i tam jego indoktrynacją zajął się Narodowy Komitet Wolne Niemcy, za pomocą którego Sowieci przygotowywali lokalne kadry na potrzeby okupowanych powojennych Niemiec. Spiegel jako niemiecki burmistrz okazał się wyjątkowo wierny usługom Rosjan, nawet doczekał się decyzji wielkich mocarstw z 16 maja, kiedy to kazano polskiemu prezydentowi opuścić Szczecin i mógł poczuć się, wygranym i jedynym na ringu.

Erich Spiegel

W magistracie niemieckim na Niebuszewie, powiało optymizmem, tym bardziej, że szanse na to, że da się utrzymać Szczecin przy Niemcach mogły zdawać się rosłe. Tworzono komitety blokowe z tak zwanymi niemieckimi „mężami zaufania”, zaczęła działać niemiecka poczta, rozpoczęto wydawanie tymczasowych niemieckich dowodów tożsamości, a do Szczecina zaczęło powracać coraz więcej mieszkańców, który musieli opuścić w ramach ewakuacji. Zaczęły krążyć plotki, że alianci, stworzą ze Szczecina wolne miasto z dzielnicami: polską, niemiecką i - uwaga - czechosławacką. Nasi południowi sąsiedzi mieli rzekomo otrzymać swój własny sektor w wolnym mieście Szczecin, jako rekompensatę za straty wojenne i element uzyskania dostępu do morza. Ktoś, kto bardzo chce wierzyć w cuda, uwierzy we wszystko, dlatego Niemcy łykali tego typu plotki mając nadzieję, że jakoś to będzie. Z kolei Polacy, którzy już osiedlili się w Szczecinie i musieli obserwować jak polskie władze opuszczają miasto, mogli tylko trwać w nadziei na zmianę sytuacji i twardo wierzyć, że może szczęście za jakiś czas uśmiechnie się do Polaków.