Mniej znane i zapomniane. Spacer po szczecińskich cmentarzach [DUŻO ZDJĘĆ]

Region 2020-11-01 08:40 Katarzyna Świerczyńska

Fot. Robert Stachnik [Radio Szczecin]

Historia szczecińskich nekropolii to niezwykle ciekawy fragment dziejów miasta. Wspólnie z dr. Markiem Łuczakiem, historykiem, który pracuje obecnie m. in nad monografią szczecińskich cmentarzy, wybraliśmy osiem takich miejsc, o których w dniu Wszystkich Świętych opowiadamy na antenie Radia Szczecin.

Wszystkich Świętych: Patrzymy w stronę nieba

Od soboty do poniedziałku cmentarze zostaną zamknięte

Na początek nieistniejący już cmentarz przy ulicy Chopina. To cmentarz dawnego zakładu opiekuńczego Kückenmühle.

- Powstał prawdopodobnie w latach osiemdziesiątych 19. wieku jako cmentarz dla osób chorych, szczególnie dzieci, które były leczone w tym zakładzie. Niemierzyn miał wówczas swój cmentarz przy ulicy Arkońskiej, który obecnie nie istnieje, kolejny cmentarz był również na terenie Niemierzyna, więc ten cmentarz był stricte dedykowany właśnie pacjentom i personelowi zakładu Kückenmühle - opowiada Marek Łuczak.

Dziś jest tam po prostu miejski park.

- Zachowana jest natomiast cała kaplica cmentarna z końca 19. wieku. Później mieściło się w niej prosektorium, więc bardziej jest znana właśnie jako ten obiekt. Kilka lat temu udało się zorganizować poszukiwania, gdzie wydobyto właśnie ze strumienia kilka płyt nagrobnych, inne znaleźliśmy w ziemi. Te płyty zostały przewiezione do kościoła przy ul. Broniewskiego, czyli w pobliżu - dodaje Łuczak.

Z uratowanych nagrobków wkrótce powstanie w miejscu dawnego cmentarza lapidarium.

Kolejna nekropolia to nieistniejący już cmentarz w miejscu dzisiejszego Parku Żeromskiego. Jest najstarszym szczecińskim cmentarzem komunalnym.

- Po wprowadzeniu restrykcji i zakazu chowania przy kościołach ze względów epidemiologicznych, wyprowadzono cmentarze w dużych miastach poza ich obręb. I właśnie taka sama sytuacja powstała w Szczecinie i w 1806 roku powstał Cmentarz Grabowski pomiędzy ulicami Malczewskiego, Parkową, Matejki a Zygmunta Starego - mówi Marek Łuczak.

Ślady dawnego cmentarza są odnajdywane w tym rejonie do dziś.

- Cmentarz już w czasach niemieckich został przekształcony w park miejski, w ogród dendrologiczny, w momencie otwarcia dużego Cmentarza Centralnego, który uruchomiono w 1900 roku. Obecnie Park Żeromskiego, czyli zwykły park miejski, co jakiś czas pojawiają się tu nagrobki. Parę miesięcy temu udało się odnaleźć nagrobek z czarnego bazaltu, który został zawieziony na Cmentarz Centralny - dodaje.

Warto dodać, że inny cmentarz znajdował się w rejonie obecnych ulic Kapitańskiej i Storrady. Był to cmentarz ewangelicki dla mieszkającej w Szczecinie mniejszości francuskiej. Obie nekropolie są dziś czasem mylone.

Przenieśmy się teraz na sam koniec ulicy Potulickiej. Dziś mało kto wie, że tam również był cmentarz.

- Powstał w 1767 roku. Teoretycznie pojawia się on jako cmentarz komunalny dla mieszkańców Górnego Wiku czyli Oberwieck. On też taką nazwę nosił czyli Oberwieker Fridhof. Obok znajdował się postawiony w latach trzydziestych 20. wieku kościół Zbawiciela, który niestety przestał istnieć, został zniszczony podczas nalotu - mówi dr Łuczak.

Cmentarz mieścił się w dokładnie w miejscu, gdzie dziś jest pętla na Potulickiej.

- To był cmentarz jedynie dla przedmieścia Szczecina. Natomiast kawałek dalej, idąc w stronę ulicy Sowińskiego, mieliśmy potężny cmentarz garnizonu szczecińskiego, który obecnie znajduje się pod terenem dawnych koszar przy Sowińskiego, on jest pod ziemią, Niemcy już go zlikwidowali w 19. wieku - dodaje historyk.

Pozostałości nagrobków z cmentarza przy Potulickiej wciąż można znaleźć na pobliskiej skarpie. Płyty nagrobne i ślady cmentarza były też odnajdywane kilka lat temu podczas remontu pętli.

Teraz przenosimy się do Dąbia, na ulicę Pomorską. Po dawnym cmentarzu nie ma tu już śladu.

- Powstał w 1870 roku wraz z powstaniem obozu jenieckiego dla żołnierzy francuskich. Natomiast obóz funkcjonował bardzo długo - to znaczy obóz i cmentarz. Ze względu na różne epidemie żołnierze padali w tych obozach. Natomiast podczas pierwszej wojny światowej, po jej zakończeniu, umieszczono tam również jeńców rosyjskich - mówi.

Marek Łuczak zwraca uwagę, że znana jest z ikonografii także kaplica jeńców rosyjskich, gdzie pop odprawiał nabożeństwa dla wiernych.

- Był to cmentarz honorowy. Znany właśnie z tego szacunku do pokonanych, czegoś, co w tej chwili nie funkcjonuje i nie funkcjonowało później w latach trzydziestych. Natomiast podczas pierwszej wojny światowej, z wojny francusko-pruskiej, każdemu pokonanemu przysługiwał pogrzeb na kwaterze wojennej - tłumaczy.

Dziś w miejscu cmentarza mieszczą się zakłady mięsne i raczej mało kto zastanawia się nad przeszłością tego terenu.

Pozostajemy na Prawobrzeżu i udajemy się na cmentarz przy ulicy Poległych w Zdrojach.

- To był drugi cmentarz w Zdrojach, powstał mniej więcej w połowie 19. wieku i użytkowany jest do naszych czasów. Cmentarz posiadał wydzielone kwatery - kwatery rodzinne, kwatery dla pochówków pojedynczych, kwatery dziecięce. Na końcu głównej alei znajdowała się kaplica, która niestety nie przetrwała do naszych czasów - mówi Łuczak.

Cmentarz przy Poległych kryje także swoją tajemnicę.

- Na cmentarzu w Zdrojach znajduje się szereg ułożonych, opartych o siebie fajnych płyt granitowych. Natomiast jest to okrutna pułapka dla historyka, który miałby to opisać. Z tego względu, że te nagrobki nie pochodzą z cmentarza Zdroje. Wszystko by na to wskazywało - leżą tam, zostały odnalezione, ułożone. Natomiast są to nagrobki przeniesione z zakładu kamieniarskiego i są pozyskane w większości z Cmentarza Centralnego w Szczecinie - wyjaśnia.

Jak przypomina Marek Łuczak, w latach 70. poniemieckie nagrobki z Cmentarza Centralnego były sprzedawane. Wykorzystywano je m. in. na budowach, ale także w zakładach kamieniarskich.

Kolejne miejsce, to cmentarz przy ulicy Topolowej. Choć to dziś teren Jezierzyc, tak naprawdę był nekropolią dla dawnych mieszkańców Śmierdnicy.

- Historycy podają jako datę jego powstania 1892 rok, jednakże prawdopodobnie jest to późniejszy cmentarz. Z tego okresu nie znaleziono żadnych nagrobków. Wszystkie nagrobki sa generalnie z lat dwudziestych, trzydziestych. To duży cmentarz na którym zachowanych jest też kilka polskich grobów - opowiada Marek Łuczak.

Do dziś przetrwało wiele nagrobków i pozostałości po nich.

- W tamtym roku udało się podnieść wiele przedwojennych, fajnych, zabytkowych nagrobków. Udało się na przykład odnaleźć pomnik trzech pastorów i pani pastor w środkowej części cmentarza. Pomnik udało nam się zrekonstruować z elementów, które znaleźliśmy. Czyli duży nagrobek architektoniczny, który udało się poskładać w całość - mówi.

Cmentarz znajduje się w lesie przy ulicy Topolowej, tuż za miejscowym stadionem.

Bez wątpienia jedna z ciekawszych nekropolii to nieistniejący cmentarz przy kościele pw. świętych Piotra i Pawła. Powstał w średniowieczu i jest to jedna z najstarszych szczecińskich nekropolii.

- Kościół św. Piotra i Pawła uważany jest za jeden z pierwszych kościołów Szczecina, więc przy nim dookoła stworzył się potężny cmentarz, który funkcjonował praktycznie do końca wieku 18. Budując muzeum Przełomy natrafiono na pochówki, które znajdowały się w ziemi. Podczas jakichkolwiek prac ziemnych, wkopując się w teren przy kościele zawsze natrafiamy na kości - mówi Marek Łuczak.

Dziś trudno wypatrywać śladów cmentarza.

- Jaki był zasięg cmentarza? Otóż sięgał do połowy placu Solidarności i w drugą stronę, w dół, w kierunku Odry, więc obecny żółty budynek z 1912 roku, czyli dawna plebania, gdzie znajduje się lokal Kana znany mieszkańcom Szczecina, teatr, tam wszędzie był niegdyś cmentarz przykościelny - dodaje dr Łuczak.

Cmentarz nie funkcjonował już w 19. wieku, kiedy to zaczęły powstawać cmentarze komunalne.

Na koniec - cmentarz w Żelechowej.

- Cmentarz przy ul. Ostrowskiej był to drugi cmentarz w Żelechowej, pierwszy znajdował się przy ulicy Hożej 1, dokładnie za blokiem, jest tam do tej pory taki teren parkowy. natomiast drugi cmentarz powstał w 1910 roku na wzgórzu przy ul. Ostrowskiej - tłumaczy Marek Łuczak.

Miejsce, gdzie znajdował się cmentarz bez trudu można odnaleźć.

- Jako ciekawostkę dodam, że znajduje się na nim w tej chwili 336 zabytkowych, czyli przedwojennych nagrobków no i zachowany pomnik z pierwszej wojny światowej. Jeden z największych pomników, potężny, betonowy kloc, na którym wypisano nazwiska 240 poległych mieszkańców Żelechowej w pierwszej wojnie światowej - mówi Łuczak.

W Szczecinie, na przestrzeni wieków, istniało blisko 90 cmentarzy.

Dr Marek Łuczak jest prezesem Pomorskiego Towarzystwa Historycznego i policjantem, który zajmuje się odzyskiwaniem utraconych i skradzionych zabytków. Jest autorem wielu publikacji historycznych. Od kilku lat pracuje nad szczegółową monografią szczecińskich nekropolii. Książka ma być gotowa w przyszłym roku.